Nu te zien: Van Herinneren naar Herdenken

Vrijdag 13 juni is de zomerexpositie van Synagoge Groningen geopend: 'Van Herinneren naar Herdenken. Leven met de oorlog, na de oorlog'. Schrijver Ron van Hasselt en singer-songwriter Jan Henk de Groot verleenden hun medewerking aan de openingsbijeenkomst. Conservator Lola van der Made verzorgde een introductie op het thema van de tentoonstelling. We staan in Groningen stil bij 80 jaar bevrijding. Een moment dat we vaak verbinden aan vreugde en feesten. Maar deze tentoonstelling is ontstaan vanuit een aantal moeilijke vragen over de naweeën van de oorlog.

Hoe vier je bevrijding als je bijna alles bent verloren? Als je niet weet of je ouders nog leven? Of je kinderen?  Of je vrienden? Hoe verwerk je het trauma van vervolging, uitsluiting en massamoord – als individueel, maar ook als samenleving? Deze tentoonstelling gaat over die vragen. Over de Shoah. En over hoe we in Groningen – stad en deze provincie – al 80 jaar zoeken naar manieren om te herinneren én te herdenken. De titel Van Herinneren naar Herdenken laat al iets zien: er is beweging. De expositie toont een viertal betekenislagen.

1. Van individueel naar collectief

De titel Van Herinneren naar Herdenken beschrijft een overgang van het persoonlijke naar het gezamenlijke. Waar herinneren vaak begint bij individuele ervaringen, is herdenken iets dat we samen doen. In het openbaar, zichtbaar voor iedereen. In deze tentoonstelling laten we zien hoe persoonlijke verhalen zijn verweven geraakt met het grotere verhaal van Groningen. Hoe privé ook publieke geschiedenis werd. Van persoonlijke verhalen en stille rouw, naar collectieve rituelen, monumenten en herdenkingsdagen. Herdenken is daarmee een manier geworden waarop we als samenleving betekenis proberen te geven aan het verleden.

2. Van emotie naar ritueel

Herinneringen zijn vaak rauw, confronterend en complex. Ze kunnen onverwacht opduiken, en zijn vaak sterk emotioneel geladen. Herdenken helpt om daar vorm aan te geven. Bijvoorbeeld door rituelen, door stilte, door samenzijn. We zoeken naar taal, naar symbolen, naar momenten waarop we verdriet, gemis en ook hoop met elkaar kunnen delen. Dat is wat deze tentoonstelling zichtbaar maakt.

3. Van verleden naar heden

Herinneren kijkt naar het verleden: wat er is gebeurd, wie we zijn verloren, wat onherstelbaar beschadigd is. Herdenken daarentegen gaat ook over vandaag. Het is een actieve daad: we kiezen ervoor om te herdenken, omdat we geloven dat het verleden betekenis heeft voor vandaag. We kiezen ervoor om stil te staan. Om verhalen levend te houden. En om nieuwe generaties daarin mee te nemen. In de tentoonstelling zie je hoe elke tijdsperiode opnieuw vorm geeft aan herdenken. Niets ligt vast – het beweegt mee met vragen van nu.

4. Een waarschuwing én een oproep

We verliezen de laatste ooggetuigen. Herinneringen vervagen. Zonder actief herdenken dreigt het verleden te verdwijnen. Daarom is Van Herinneren naar Herdenken ook een oproep: Blijf herinneren. Blijf herdenken. Niet alleen uit eerbied voor wie er niet meer zijn, maar ook omdat het iets zegt over wie wij willen zijn. Als stad en als gemeenschap.

Deze vier betekenislagen komen terug in de verhalen die we tonen – van Joodse Groningers die de oorlog overleefden, ieder met hun eigen manier van verwerken. Maar ook in monumenten, in vieringen, in stiltes. In wat er wel werd uitgesproken, en wat lang onbesproken bleef. De tentoonstelling is niet allesomvattend, maar probeert de lading te dekken van hoe de herinneringscultuur zich ontwikkeld heeft. Hoe stiltes langzaam zijn doorbroken. Hoe en voor wie monumenten zijn opgericht. Naar manieren om samen te rouwen – en door te leven.

En juist vandaag, 80 jaar later, is herdenken belangrijker dan ooit. Want terwijl we hier stilstaan bij een verleden van vervolging en vernietiging, zien we ook vandaag een wereld vol geweld, oorlog en polarisatie. Dat vraagt iets van ons. Dat we blijven kiezen voor menselijkheid – ook als de werkelijkheid complex is. Dat we ons blijven verzetten tegen het ontmenselijken van de ander, waar dan ook.

In de afgelopen 80 jaar is er veel discussie geweest over hoe, waar en wie we herdenken. De discussies die vandaag spelen, zijn dus niet nieuw. In die zin is herdenken ook een vrijheid: het feit dat we mogen en kunnen reflecteren, vragen stellen, keuzes maken over wat we willen herinneren. Het is geen vaststaand ritueel, maar een levend proces. Herdenken betekent alleen iets, omdat we er elke keer opnieuw voor kiezen. Tot en met 12 oktober is deze expositie te zien in Synagoge Groningen.

Deze expositie is mogelijk gemaakt door een bijdrage van ‘80 jaar vrijheid Groningen’. Dit wordt mede mogelijk gemaakt door de Provincie Groningen, alle Groninger gemeenten, vFonds, Stichting Beringer Hazewinkel, Cultuurfonds Groningen, Mondriaanfonds, Scholten Kammingafonds en VSB fonds. Helga de Graaf van Studio Eye-Candy verzorgde de vormgeving van de tentoonstelling. Met dank aan alle bruikleengevers waaronder de Groninger Archieven, Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen, het Streekhistorisch Centrum in Stadskanaal en diverse particulieren die objecten, foto's en verhalen met ons deelden.