Op maandag 19 juni vond een bijzondere ontmoeting plaats in Synagoge Groningen. Leerlingen van het Max Windmüller Gymnasium uit Emden bezochten deze middag de synagoge. Hier waren de leerlingen getuige van een bijzondere familiereünie waarbij leden van de families Windmüller, Kornblum en Weersing aanwezig waren. Tijdens deze ontmoeting stond een baby centraal: Maurice Windmüller. Geboren op 14 juli 1942 in Groningen… vermoord 11 februari 1944 in Auschwitz.
Het begon met een emailbericht op 3 mei 2023. Docent Kai Gembler van het Max Windmüller Gymnasium in Emden stuurde een bericht naar Synagoge Groningen om een excursie af te stemmen. Gembler vertelde dat zijn klas in gezelschap van Arie Windmüller Groningen zouden bezoeken en de daaropvolgende dag het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Arie is een oomzegger van Max Windmüller, de naamgever van het gymnasium in Emden. Er was een speciale reden om juist Groningen te bezoeken, zo legde Gembler in zijn email uit.
“Arie Windmüller is de neef van Salomon Windmüller (*10/12/1910 - + Auschwitz 31/03/1943), die in 1933 vanuit Emden naar Nederland vluchtte. Daar trouwde hij met Ruth Windmüller-Kornblum (*9.5.1907 - +Auschwitz 3.12.1942) en ze kregen hun kind Maurice/ Maurits (14.7.1942 - +Auschwitz 11.2.1944) in Groningen. (…) Op de kampkaart van Maurits Windmüller staat dat hij is geboren aan de Oosterhamriklaan 4 en in 1943 naar Westerbork is gekomen nadat zijn ouders al waren vermoord. Iemand moet dus voor de deportatie naar het kamp en ook in Westerbork voor het kind hebben gezorgd. Op de kampkaart van Westerbork staat dat Clara Asscher-Pinkhoff heeft geprobeerd om Maurits als pleegkind naar Palestina te halen, maar dat is mislukt. Dit alles was voorheen onbekend bij de familie Windmüller! We komen daarom graag met onze studenten naar jullie om meer over dit verhaal te weten te komen. Misschien heeft u ook documenten zoals een huwelijksakte of een geboorteakte? Is er iets over Clara Asscher-Pinkhoff die Maurits probeert te redden?”
Clara Asscher-Pinkhof, de bekende schrijfster die in 1918 met haar man opperrabbijn Awraham Asscher in Groningen kwam wonen, had blijkbaar iets te maken met baby Maurice Windmüller. Maurice werd in 1942 geboren als zoon van de uit het Duitse Emden gevluchte Salomon Windmüller en Ruth Windmüller-Kornblum. Deze geschiedenis was bij ons in Synagoge Groningen bekend! Een jaar geleden presenteerde Ron van Hasselt zijn boek ‘Uitgesloten’. In dit boek tekende Ron van Hasselt het veel te korte levensverhaal van Maurice Windmüller op. Zo brachten we Gembler en Van Hasselt met elkaar in contact en werd besloten tot een ontmoeting op maandag 19 juni in Synagoge Groningen.
Op initiatief van Ron van Hasselt konden nog enkele andere familieleden van Maurice bij deze ontmoeting aanwezig zijn, evenals de zoon van verzetsman Leo Weersing. Deze in Groningen woonachtige verzetsman verzorgde de kleine Maurice in 1943 enige tijd. “Hoe Maurice bij de Weersings is gekomen, is niet te achterhalen. Waarschijnlijk waren zij goede vrienden van de Windmüllers. In ieder geval noemden ze hem bij zijn naam: de kleine Maurice. Hij werd gekarakteriseerd als ‘heel rustig en heel lief’.” (Uitgesloten, p. 68). Onlangs ontdekte zoon Erik Weersing nog een aantal foto’s van Maurice, waarschijnlijk gemaakt door Eriks vader Leo Weersing. Deze foto’s werden op maandag 19 juni in Synagoge Groningen overgedragen aan de neven van Maurice Windmüller.
De leerlingen van het gymnasium waren getuige van deze bijzondere ontmoeting. De neven Arie, Herald en Max en ook Erik Weersing en Ron van Hasselt gingen in gesprek met de leerlingen over hun omgang met deze geschiedenis, over het grote zwijgen, over de verwerking van het oorlogstrauma. Maar ook over hun rol als tweede generatie en die van de daaropvolgende generaties: de leerlingen zelf! De middag werd afgesloten met een rondleiding in de synagoge en vroegere joodse buurt van Groningen. Ook werd de begraafplaats bezocht, waar een herdenkingssteen is voor Salomon, Ruth en Maurice. Een emotionele dag voor de leden van de families Windmüller en Kornblum en voor allen die bij deze ontmoeting aanwezig waren.
Max Windmüller, Palestina-pionier en verzetsman
Maar wie was nu die andere Windmüller, de naamgever van het gymnasium in Emden?
Max Windmüller werd geboren op 17 februari 1920 in de havenstad Emden in het Duitse Ostfriesland. Zijn ouders waren Moritz Windmüller, die slager en veehandelaar was, en Jette Seligmann. Max had drie broers: Salomon (de vader van Maurice), Isaac en Emil en een zus genaamd Ruth. De joodse gemeenschap in Emden was erg belangrijk, voor de stad en voor de regio. Het was een stad van ondernemers, maar ook de woonplaats van enkele beroemde rabbijnen en wetenschappers.
Vader Moritz Windmüller besloot in de jaren ’30 naar Groningen te vluchten, omdat zijn werkvergunning door het nazi-regime was ingetrokken. Moritz stierf in 1937 in Groningen. Zijn weduwe en kinderen bleven in Nederland. Max toonde zich al jong geïnteresseerd in het zionisme en sloot zich aan bij de Palestina-Pioniers, een groep jonge Joden die – ook al hadden ze geen landbouwopleiding genoten – zich voorbereidden op migratie naar Palestina. Max zou uitgroeien tot één van de bekendste leden van deze groep. Eind jaren ’30 ontstonden woon- en werkgemeenschappen in Nederland ter voorbereiding op de migratie naar Palestina. Max Windmüller verbleef in deze tijd in Hasselo bij de familie Ter Haar.
Max Windmüller (rechts) samen met zijn broer Emil. Foto: privécollectie op joodsmonument.nl
Westerweelgroep
Vanwege zijn joodse achtergrond moest Max Windmüller zich in 1942 melden in het doorgangskamp Westerbork. Daar wist hij echter te ontsnappen en vervolgens sloot hij zich aan bij de Westerweelgroep, een verzetsgroep tegen het nazi-regime. Als lid verzetsman gebruikte Max de schuilnaam ‘Cor Andringa’. De pas 23-jarige Max was degene die de communicatie tot stand bracht tussen de verzetsgroep in Nederland en Frankrijk. Het optreden van de Westerweelgroep redde veel joden. Ze organiseerden onderduikadressen en zorgden voor identiteitspapieren voor de vluchtelingen. In 1944 woonde Max enige tijd in Parijs. Hier verloofde hij zich met Metta Lande. Tijdens zijn tijd daar hielp hij het Franse verzet. Na verraad werd Max op 18 juli 1944 opgepakt door de Gestapo. Vanwege dit verraad werden alle leden van de verzetsgroep gemarteld en later naar vernietigingskampen gestuurd. Zeer verzwakt, werd Max Windmüller op 21 april 1945 doodgeschoten door een bewaker.
Zijn verloofde Metta, en ook zijn broers Isaac en Emil en zus Ruth overleefden de Holocaust. Dankzij het werk van Max Windmüller konden naar schatting 100 joden gered worden dankzij vluchtwegen naar onder andere Spanje. Max Windmüller werd postuum onderscheiden met de medaille van het Franse verzet “la Résistance Française”. In 2010 werd een film over zijn leven gemaakt: Deckname Cor – die dramatische Geschichte des Max Windmüller. Het gymnasium in zijn geboortestad Emden is sinds 2015 naar hem vernoemd.