Betekenisvol herdenken

Op 4 mei vond in de stad Groningen het herdenkingsevenement Open Joodse Huizen/Huizen van Verzet plaats. Op veertien verschillende locaties konden bezoekers luisteren naar de levensverhalen van Joodse Stadjers en verzetsmensen, verteld op de plekken waar zij voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog hebben gewoond of gewerkt. De kleinschalige, persoonlijke herdenkingen trokken dit jaar ruim duizend bezoekers.

Op zaterdag 3 mei werd in Winschoten door stadsgids Koos Akkerman een vertelling verzorgd over Bram Sachs.

Zoals in voorgaande jaren was er in de Folkingestraat tijdens het evenement weer veel te beleven – en terecht. Deze straat vormde voor de oorlog het hart van de Joodse gemeenschap in Groningen: er woonden veel Joodse gezinnen, er waren Joodse winkels en bedrijfjes, en de synagoge stond er centraal. Een van die verhalen kwam van een vertrouwd gezicht: Geert Pruiksma, die al jarenlang betrokken is bij het evenement. Hij vertelde over Liny Woltjer en haar ouders. Liny moest als meisje van twee jaar onderduiken, gescheiden van haar ouders, die elders zaten ondergedoken. Zij werden verraden en opgepakt. Alleen haar moeder keerde terug uit Theresienstadt; haar vader overleefde de oorlog niet. In 2019 kwam Geert Pruiksma in contact met Liny, inmiddels Lien. Voor het eerst in 77 jaar keerde ze terug naar het huis waar zij en haar ouders ooit gelukkig waren. Samen met Geert besloot ze dat hij hun verhaal mocht blijven vertellen.

Naast Geert Pruiksma waren er in de Folkingestraat nog meer sprekers. Universitair docent Stefan van der Poel vertelde in de voormalige bakkerij op nummer 52 over de familie Hildesheim, in het bijzonder over zoon Eliazer Hildesheim. Oud-geschiedenisstudent en antiekhandelaar Matthijs Osinga sprak in de voormalige slagerij van de familie Swaan. Hoewel het pand in verbouwing was, waren er juist daardoor nog veel originele elementen zichtbaar die herinnerden aan de slagerij van toen. Ook werden er twee rondleidingen verzorgd door studenten kunstgeschiedenis, die bezoekers meenamen langs de verborgen kunstwerken in de Folkingestraat. In de straat zijn zeven kunstwerken te vinden die verwijzen naar het rijke Joodse leven dat zich hier voor de oorlog afspeelde.

Bartha Valk

Een nieuwe spreker dit jaar was Frank von Hebel, journalist van het Dagblad van het Noorden. Eerder dit jaar had hij een uitgebreid interview afgenomen met Bartha Valk – een Holocaustoverlevende die samen met haar gezin Theresienstadt had overleefd. Bartha had Frank toestemming gegeven haar verhaal te delen, omdat zij dat zelf niet meer goed kon. Aanvankelijk wist ze nog niet of ze bij de herdenking aanwezig zou zijn, maar ze kwam toch – mét een familie-erfstuk dat ze aan de bezoekers toonde. Frank vertelde haar verhaal op het Deliplein. De woning zelf was te klein voor een grote groep, maar dankzij het goede weer kon de bijeenkomst buiten plaatsvinden.

Zoals elk jaar waren ook studenten geschiedenis van de Rijksuniversiteit Groningen betrokken bij het evenement, zowel als vrijwilliger als verteller. Cor Vrieswijk vertelde over Geertje van der Molen, die actief was in het communistisch verzet. Ze typte kopieën van het illegale blad Het Noorderlicht en werd in 1941, samen met veel andere verzetsstrijders, opgepakt. Ze werd naar concentratiekamp Ravensbrück gedeporteerd, maar overleefde de oorlog. Direct na haar vrijlating sloot ze zich opnieuw aan bij het verzet. Aan het eind van de oorlog werd ze opnieuw gearresteerd en overgebracht naar Kamp Westerbork, van waaruit verzetsvrouwen op een dodenmars naar het noorden werden gestuurd. Bram Elting sprak in de wijk Helpman, op zo'n vijftien minuten fietsen van het stadscentrum. Hoewel het even spannend was of daar voldoende publiek op af zou komen, bleek de opkomst uitstekend: 55 mensen luisterden naar zijn verhaal over professor Leo Polak. Deze Groningse hoogleraar werd al vroeg in de oorlog opgepakt vanwege zijn openlijke kritiek op de Duitse bezetter. In Helpman woonden zowel Joden als verzetsmensen – een wijk met potentieel voor meer herdenkingen in de toekomst.

Han Borg in gesprek met René de Vries.

De synagoge fungeerde, zoals gebruikelijk, als ontmoetingsplek voor vrijwilligers, sprekers en locatiehouders. Achtereenvolgens spraken hier Wout van Bekkum, Jesper en René Westra, Ytje Stevens-Roorda, Ron van Hasselt en René de Vries. De opkomst was uitzonderlijk; alle stoelen waren bezet en er moesten zelfs mensen staan. Aan het einde van de dag stond de teller op 850 bezoekers. De bijdrage van René de Vries was ook dit jaar weer van grote waarde. Hij is een van de weinige Holocaustoverlevenden die nog in staat én bereid is zijn verhaal te vertellen. Hoewel hij vorig jaar had aangegeven dat het zijn laatste keer zou zijn, liet hij in december weten dat hij toch nog een keer wilde deelnemen. We zijn hem daar als organisatie zeer dankbaar voor.

De dag werd op ingetogen wijze afgesloten met een muzikale bijdrage van de Iraanse muzikant Arman Armeni. Hij speelde een raga (improvisatie) op de sarinda – een traditioneel snaarinstrument uit India en Pakistan. De zachte, meditatieve klanken nodigden uit tot bezinning: een moment van herdenken en reflectie. We kijken terug op een indrukwekkende editie van Open Joodse Huizen / Huizen van Verzet in Groningen. Met grote dank aan alle sprekers, vrijwilligers en locatiehouders die deze betekenisvolle dag mogelijk gemaakt hebben!